جاودان خرد

توضیحات

جاويدان خرد، اندرزنامه‌ای است در حكمت عملي تأليف ابوعلي مسكويه (متوفي 421) حكيم ، مورخ و اديب عهد آل بويه. اين كتاب شامل ادب و حكمت اقوام ايراني، هندي، عرب و رومي است، به همين سبب گاهي آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نيز ناميده‌اند.
ابن مسكويه در اين كتاب با بيان عبارات اخلاقي در قالب پند و انتساب آنها به شخصيت هاي بزرگ و تكرار پندهاي مشابه، در پي بيدار كردن وجدان اخلاقي و تنظيم رفتارهاي اجتماعي است. كتاب وي مجموعه گفتارهايي بدون ترتيب به نظر مي‌رسد اما در حقيقت او از ميان منابعي كه در اختيار داشته، آنچه را با فرهنگ ايراني و اسلامي تناسب بيشتري داشته، برگزيده است چنانكه از جهت كمّي بيشترين تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان اختصاص دارد و حكمت‌هاي ايرانيان و روميان و پندهاي نقل شده از حكماي هند در مرتبه بعد قرار دارند. اين كتاب با پندهاي هوشنگِ پيشدادي آغاز شده است. هوشنگ در متون زردشتي نخستين شهريار است و از او با لقب «پَرَذاتَه» ياد شده كه معادل اوستايي پيشداد و به معناي نخستين كسي كه آيين آورد يا نخستين آفريده است در متون تاريخي غالباً پيشداد به معناي كسي است كه اولين بار به عدل رفتار كرد. پندهاي هوشنگ از نوع پندهاي تجربي و عملي است نه ديني و اغلب شكل دو وجهي يا عددي دارند. ظاهراً اين متن پيش از مسكويه نيز شناخته شده بوده و پندهايي ياد كرده كه از طريق «حاوربن جرد بن سعيديار الملك ابوان شهر» به او رسيده و ظاهراً منظور همان ‘گنجور وزير ايران شهر’ است و متن اين پندها نيز با جاويدان خرد هوشنگ مطابقت دارد. علاوه بر اين، راغب اصفهاني از كتابي با عنوان جاودان ياد كرده و برخي پندهاي هوشنگ را بازگو نموده است. ابن مسكويه پس از ذكر نصايح هوشنگ، از پندهاي حكما و پادشاهان ايران ياد كرده است. مسكويه تصريح كرده ، به سبب فارسي (پهلوي) بودن متن اصلي جاويدان خرد، حكمتهاي ايرانيان را مقدّم داشته است. در اين كتاب پس از بيان حكمتهاي ايرانيان، بدون ذكر نام كسي و در چند صفحه به حكمتهاي هند اشاره شده كه بخشي از آن آداب مصاحبت با سلطان است. فصل بعد به حِكَم عرب اختصاص يافته كه با احاديث نبوي آغاز شده است. فصل حِكَم روم ـ يونان، با پندهاي سقراط آغاز مي شود و با همانها نيز پايان مي‌پذيرد. در ميان اين فصل، پس از حكايات لوح قابس باز هم گفتارهايي از سقراط نقل شده است . مسكويه در بخش اول اين فصل، وصيت افلاطون به ارسطو و در بخش آخر اندرزهاي افلاطون در تربيت جوانان را آورده است. نصايحي را از زبان ارسطو خطاب به اسكندر، و مطالبي از هرمس، ديوجانس، بطلميوس و فيثاغورس نيز بيان كرده است. ابن مسكويه در خاتمه، سخناني را از متأخران مسلمان ذكر كرده كه مطلع اين گفتار، سخنان خود اوست . اين بخش، تنها جايي است كه وصاياي مؤلف كتاب آمده است.
ابن مسكويه در 326 در ري متولد شد. مدتي در دربارِ ديلميان خدمت كرد و به سال 421 هجري در اصفهان درگذشت. نگارش كتابهاي «الفوز الاكبر»، «تجارب الامم»، «انس الفريد»، «ترتيب السعادات»، «جاودان خرد» و «الجامع» را به او نسبت داده‌اند. وي علاوه بر فلسفه، طب و كيميا به شاعري نيز گرايش داشت، و تعدادي از شعرهايِ وي را ثعالبي نقل كرده است.